بوروکراسی علیه سوسیالیسم
(معرفی کتاب سوسیالیسم)
حسام حسین‌زاده
کمی بیش از یک قرن پیش شبحی بر فراز اروپا در گشت‌وگذار بود… شبح سوسیالیسم. پس از به نتیجه رسیدن انقلاب روس‌ها در اکتبر ۱۹۱۷ ترس گسترده‌ای از وقوع انقلاب‌های سوسیالیستی، به‌ویژه در اروپای مرکزی، وجود داشت. ترسی که در واقع محرّک ماکس وبر آلمانی بود تا در ژوئن ۱۹۱۸ خطابه‌ای علیه سوسیالیسم برای سربازان ارتش پادشاهی اتریش (بخش دفاع در برابر تبلیغات دشمن) تدارک ببیند. در واقع او وظیفه داشت سربازانی که به‌واسطۀ آشنایی با اندیشۀ چپ سست‌ایمان شده بودند را سر عقل بیاورد تا وفاداری‌شان به پادشاه را زیر پا نگذارند. متن سخنرانی او همان سال در وین به‌صورت جزوه چاپ شد و ترجمۀ فارسی نیز از روی متن همان جزوه صورت گرفته است.
وبر در ابتدای سخنرانی پیش از هر چیز تلاش می‌کند روشن کند که سوسیالیست‌ها انواع مختلفی دارند. او هرچند این بحث را باز نمی‌کند و با اشارۀ کوتاهی از آن می‌گذرد اما به‌نظر می‌رسد به‌نوعی می‌خواهد از مقابله با کل اردوگاه اندیشۀ سوسیالیستی فرار کند، اردوگاهی که دست‌کم از سه دهه پیش از تولد مارکس میراث مکتوب دارد و ده‌ها سنت فکری در آن قلم زده‌اند. البته این تلاش نافرجام به‌نظر می‌رسد چراکه مارکس و انگلس با انتشار مانیفست کمونیست در ۱۸۴۸ کل این اردوگاه فکری را از ۱۷۸۹ تا به امروز تحت‌تأثیر قرار داده‌اند و کمتر کسی است که خود را سوسیالیست بداند و دست‌کم به بخش‌هایی از میراث عظیم این دو برای این سنت فکری علاقه‌مند نباشد. به هر حال، اگر بخواهیم دقیق‌تر نگاه کنیم، آنچه نوک پیکان انتقادات وبر در این کتاب نشانه می‌رود، سوسیالیسم آلمانی یا به تعبیر دقیق‌تر سوسیالیسم مارکسی است. نکته‌ای که پیش از ورود به بحث اصلی باید به آن تأکید کنیم این است که نقد وبر بر سوسیالیسم نقدی درون‌ماندگار (Immanent) نیست بلکه نقدی فرارونده (Transcendental) است، به این معنا که او از پیشفرض‌هایی خارج از منظومۀ فکری سوسیالیسم برای نقد آن بهره می‌برد و هرچند درون این منظومۀ فکری برای انتقادات او پاسخ‌های به‌نسبت روشنی وجود دارد اما او با مناقشه در پیشفرض‌ها از موضع درک خودش از تاریخ سعی می‌کند سوسیالیسم را نقد کند.
بحث اصلی او در نقد سوسیالیسم با تمرکز بر دو مفهوم «جدایی کارگر از ابزار کار» و «کار ازخودبیگانه» آغاز می‌شود. وبر بر دو نکته در این باره تأکید می‌کند، نخست اینکه معتقد است جدایی کارگر از ابزار کارش محدود به دوران سرمایه‌داری مدرن نیست و حتی در قرون وسطی هم می‌توان رد پای آن را به‌نوعی یافت، دوم آنکه کار ازخودبیگانه مختص کارگران نیست و هر کسی که کار می‌کند درگیر چنین شکلی از کار است. البته او از لفظ «کار ازخودبیگانه» استفاده نمی‌کند و «کار مزدی» را جایگزین آن می‌کند اما وقتی خصوصیات آن را شرح می‌دهد منظورش چیزی فراتر از کار مزدی است و دقیقاً به چیزی اشاره می‌کند که در اندیشۀ مارکس «کار ازخودبیگانه» نام دارد.
درون‌مایۀ اصلی نقد او کمی جلوتر آشکار می‌شود، مسئلۀ اصلی «بورکراتیزاسیون غیرقابل‌اجتناب جهانی» است. او معتقد است تمام آنچه چپ‌گرایان نقد می‌کنند در واقع ضروریات ایجاد و حفظ همبستگی در سازمان بوروکراتیک و تأمین کارکرد آن است. او با آوردن مثال‌های متعدد از وضعیت کارفرمایان، بازار، کارخانه‌ها و کارگران می‌خواهد نشان دهد وضعیت فعلی واقعیتی غیرقابل‌اجتناب است که هیچ انسانی نه عامل شکل‌گیری‌اش است و نه مقصر شکل‌گیری‌اش، وبر معتقد است حق با سوسیالیست‌هاست که اشیاء بر انسان‌ها چیره شده‌اند اما راه گریزی نیز از آن وجود ندارد. ناگفته نماند که او در اواسط سخنرانی با نسخه‌های ملایم‌تر سوسیالیسم همچون «سوسیال دموکرسی» به‌نوعی صلح می‌کند و آنان را تلاش‌های واقعی‌تری برای بهبود وضعیت می‌داند.
در ادامه او به سراغ مانیفست کمونیست می‌رود و هرچند آن را «در نوع خود، یک موفقیت علمی فوق‌العاده بزرگ» می‌داند و معتقد است «کسی نمی‌تواند این را انکار کند و کسی نیز چنین نمی‌کند، چون هیچ‌کس انکار او را باور نخواهد کرد» اما از دو جهت مانیفست را نقد می‌کند. نخست آنکه معتقد است ادعای مانیفست مبنی بر اینکه کارگران با پایان‌دادن به تمام حکومت‌های انسان بر انسان، خودشان و نوع انسان را از بندگی رهایی می‌بخشند، ادعایی پیش‌گویانه است و در مانیفست توضیح قانع‌کننده‌ای دربارۀ چرایی و چگونگی تحقق آن داده نمی‌شود. محور دوم نقد او معطوف به این پرسش است که چرا سقوط شکل کنونی جامعه بنابر قانون طبیعت اجتناب‌ناپذیر است؟ او معتقد است مانیفست در اثبات این ادعا کامیابی چندانی نداشته و انتقادات سوسیال دموکرات‌ها و در رأسشان کارل کائوتسکی به مانیفست کمونیست را انتقاداتی روشنگر می‌داند.
البته وبر ده‌ها ایدۀ جزئی دیگر را نیز در این سخنرانی مطرح و تلاش می‌کند بر اساس آن سوسیالیسم مارکسی را نقد کند اما در این معرفی کوتاه صرفاً تلاش کردم زمینه و زمانۀ ایراد این سخنرانی و انتشار متن آن را شرح دهم و اشاره‌ای گذرا به کلی‌ترین و چالش‌برانگیزترین ادعاهای او در رد سوسیالیسم کنم.
سوسیالیسم | ماکس وبر | ترجمۀ حسام حسین‌زاده | نشر کتاب فردا | چاپ اول، ۱۳۹۳ | ۸۰ صفحه | ۳۵۰۰ تومان
پی‌نوشت: این متن 29 فروردین 1398 در میدان منتشر شده است.
